Wat is de waarde van veerkracht in projecten? Zit veerkracht in mensen of in culturen? Is veerkracht een genetische eigenschap of een ontwikkelbaar vermogen? Wat is veerkracht, wat levert veerkracht op en hoe kan veerkracht in projecten worden vergroot? Een introductie in veerkracht.

Analogie

Het vraagt niet veel verbeeldingskracht om analogieën te trekken tussen de levensfasen van projecten en een mensenleven. Van de geboorte van een projectidee naar de ontwikkeling, opbouw van relaties, vermogens, steun, voorspoed, prestaties en uiteindelijk de afronding en het afscheid. Misschien zie je de contouren al voor je. In dit verhaal ontbreekt echter een belangrijk woord: de tegenslag.

Kierkegaard

Als ik aan tegenslag denk, dan denk ik aan veerkracht. Biografieën waarin tegenslagen overwonnen worden, geven dat beschreven leven diepgang en heroïek. Wanneer tegenslag niet overwonnen wordt, kan het anderen inspireren om nieuwe wegen te zoeken en uiteindelijk te vinden. Wij staan immers allemaal op de schouders van anderen. Tegenslag bevindt zich niet alleen achter ons. Hoe wij ons verhouden tot de tegenslag die nog voor ons ligt kan veel kwaliteit aan het leven toevoegen. Om de filosoof Søren Kierkegaard te parafraseren: Het leven wordt achterwaarts begrepen, maar voorwaarts geleefd. Kierkegaard zet ons hier in onze kracht (excuseer het jeukwoord). Dat brengt mij op de stelling dat veerkracht veel waarde aan projecten kan toevoegen.

Resilience

Naast mentale veerkracht blijkt ook sociale en operationele veerkracht een rol te spelen in het kunnen verwerken van en verder gaan na tegenslag. Norman Garmezi was een Amerikaans ontwikkelingspsycholoog en muntte in de jaren ’70 van de vorige eeuw het begrip resilience. Hij zag hoe jongeren uit een sociaal economische achterstandspositie niet zelden verder komen in het leven, dan jongeren met een betere uitgangspositie. Met hem begint een academische onderzoekslijn die eind vorige eeuw publicaties laat zien dat veerkrachtige mensen zo’n zeven jaar langer leven en gezonder en gelukkiger zijn. Deze – inmiddels overigens ook wel bekritiseerde - buitengewone resultaten wekken in veel disciplines de belangstelling voor dit onderwerp. Van risicomanagement tot gezondheidsbeleid, van economische ontwikkeling tot personeelsselectie: overal stort men zich op veerkracht. Veerkracht is inmiddels niet alleen een psychologisch begrip.

Wat is veerkracht?

Veerkrachtige culturen kijken voorbij de volgende tegenslag – die zeker komt – naar het keerpunt en werkt daar met aandacht aan. Er is niet één definitie van veerkracht, maar er is wel een afbakening te maken. De basis daarvoor ligt in drie begrippen, die volgens Diane Coutu altijd met veerkracht verbonden zijn: realiteitszin, aandacht en hoop. Deze begrippen laden het begrip veerkracht met drie invalshoeken van tijd:

• verleden: realiteitszin voor de tegenslag zoals die zich in de feiten aan ons laat zien

• heden: aandacht voor de kwaliteit van handelen, communiceren en samenwerken

• toekomst: hoop geeft wat we doen perspectief en zin.

Mensen en ook teams in organisaties dragen deze drie tijdsbegrippen in zich mee. De toekomst is net zoals het verleden een actief onderdeel van onze beleving. In het volgende wat paradoxale antwoord op de vraag hoe hij 7 jaar concentratiekamp heeft overleefd, antwoord James Stockdale, een Amerikaans admiraal tijdens de Korea-oorlog: “Je moet je optimisme loslaten, maar mag je hoop nooit verliezen.”

In reactie op de veranderende vaccinatiestrategie uit de COVID-19 las ik een uitspraak die mij trof: “Hoop is een uitgestelde teleurstelling”. Misschien hoopt deze persoon zich met deze uitspraak mentaal in te dekken tegen een volgende tegenslag, maar dat is een illusie. In werkelijkheid is hij zijn hoop verloren en heeft hij minder kansen op een gelukkig leven.

Je kunt een volgende tegenslag niet voorkomen. Je kunt wel steeds leren van de tegenslag en de strategie aanpassen. Mijn definitie van veerkracht is: de toegewijde vasthoudendheid aan het mogelijk maken van een keerpunt.

Waarom is veerkracht voor project professionals van belang?

Als veerkracht een eigenschap is, dan is het natuurlijk fijn wanneer je projectorganisatie erover beschikt en dan kun je het daarbij laten; ‘waarvan akte’. Maar veerkracht is ook een ontwikkelbaar vermogen. Veerkracht kan waarde toevoegen aan projecten en programma’s, met name door het menselijk potentieel en talent beschikbaar te maken. Veerkracht als ontwikkelthema richt teams niet zozeer op de inhoudelijke tegenslag. Dat gebeurt al volop. Veerkracht richt de aandacht op het probleemoplossend vermogen van het team. Dat vermogen heeft grenzen, maar die zijn tijdelijk. Door het reflecterend vermogen (strategie), de harmonie (cultuur) en het verbindend vermogen (structuur) te versterken, kan dit probleemoplossend vermogen groeien.

Wat je kunt doen om veerkracht te vergroten?

Coaching, team coaching, organisatieontwikkeling, -onderzoek en serious games bieden mogelijkheden om aan deze vermogens te werken. Wat past in jullie situatie? Probeer je project te zien als een gelaagde werkelijkheid waarin de projectresultaten het topje van de spreekwoordelijke ijsberg vormen. Onder de dagelijkse indicatoren bevindt zich het perspectief op de samenhang tussen input, throughput, output en outcome. Managementboeken bieden integrale aanpakken om die waardecreatie te vergroten. Daaronder bevindt zich een laag die dieper doorboort en fundamentelere vragen stelt; andere intenties betrekt. Wat nemen we in evaluaties mee en wat niet? Welke waarde laten we daarmee onderbelicht? Filosofen laten ons daar naar zoeken. In de onderste laag bevinden zich de verhalen, de ‘frames’ en metaforen die projectdoelen meer beïnvloeden, dan al het andere. Deze ‘frames’ kunnen veerkracht belemmeren. Denk aan het stigmatiserende mensbeeld dat uit de kinderbijslag affaire naar voren komt. Hoe implementeer je nieuwe verhalen die veerkracht versterken?

Talenten

Voor de projectprofessional biedt veerkracht als ontwikkelingsthema nieuwe mogelijkheden om waarde te creëren binnen en met het projectteam. Zie het als een matroesjka, de elkaar omsluitende Russische poppetjes: veerkrachtige mensen ingebed in veerkrachtige projectteams; veerkrachtige projectteams ingebed binnen een veerkrachtige ontwikkelstrategie. Veerkracht geeft je aanvullende inzichten en handvatten om vanuit menselijk handelen te werken aan gedragsverandering. Om zo de tegenslag, die ongetwijfeld op je pad komt, met alle aanwezige talenten tegemoet te treden.